BÓG NAM NIC NIE JEST DŁUŻNY: Krótka uwaga o religii Pascala i o duchu jansenizmu

Czy do zbawienia wystarczy człowiekowi sama tylko łaska Boga, czy też konieczne są także dobre uczynki? W jakiej mierze człowiek dysponuje wolną wolą? Czy istotnie - jak uważał św. Augustyn - niewinne noworodki mogą znaleźć się w piekle jedynie na skutek grzechu pierworodnego? Czy Jezus umarł za wszystkich ludzi, czy tylko za niektórych - i oni właśnie będą zbawieni? 

Wiemy, że te fundamentalne pytania już od pierwszych wieków chrześcijaństwa zaprzątały uwagę teologów i myślicieli, doprowadzając ostatecznie do podziałów i ostrych kontrowersji w Kościele. Ich najwyrazistszą artykulacją stał się spór doktryny św. Augustyna o podwójnej predestynacji z herezją Pelagiusza uważającego, że do zbawienia nie jest potrzebna łaska Boża, człowiek bowiem rodzi się wyposażony w zalążki wszelkich cnót i sam może wypracować sobie życie wieczne. 

Leszek Kołakowski analizuje wnikliwie ostatnie wielkie starcie augustynizmu z pelagianizmem, jakim była w XVII w. głośna sprawa jansenistów, zaciekle zwalczanych przez reprezentujących orientację pelagiańską jezuitów. W drugiej części książki autor skupia się na religijności Blaise'a Pascala, myśliciela, matematyka i pisarza związanego z jansenistami. Religijność ta, pod pewnymi względami bardzo "nowoczesna", nie uzyskała jednak rangi powszechnie akceptowanego i atrakcyjnego wzorca. Jednak właśnie ona najdramatyczniej ilustruje słabości, rozdarcia i wewnętrzne antynomie wszelkiej religijnej wiary. Ostateczna konkluzja autora ma wydźwięk ogólniejszy: "...nie ma takiej idei, jakkolwiek by była ponętna i obiecująca, którą sama jej treść uodporniałaby na działanie zła i która nie mogłaby paść łupem mrocznych stron ludzkiej natury. Moce piekielne mogą zawładnąć wszystkim, co wielkie, piękne i szlachetne". To przestroga bardzo dziś dla nas ważna. Jednocześnie, w świetle znanych sympatii wybitnego filozofa dla chrześcijaństwa, usłyszeć w niej można pochwałę "wiary heroicznej". 

[Znak, 2001]