CANEK: O bohaterze narodu Majów. Opowieść z historii i legendy wzięta

Majowie nie skapitulowali tak nagle jak Aztekowie, których teokratycznie zbudowane imperium rozpadło się w niespełna rok. Obraz konkwisty, ukształtowany na podstawie historii upadku Azteków, nie znajduje potwierdzenia w wypadku Majów. Opanowanie Jukatanu nie miało w sobie nic z blitzkriegu Corteza. Gdy wydawało się, że kraj jest już zdobyty, wybuchały tutaj nieustanne powstania, których ostateczne stłumienie nastąpiło dopiero w początkach naszego wieku.

Jednym z pierwszych i bardziej znaczących było powstanie Jacinto Canka, Mai z plemienia Itza. Wybuchło ono w 1761 roku w Cisteil. (...) W obliczu faktów dokonanych, batab, czyli lokalny przywódca Majów w Cisteli, ufortyfikował osadę i w ciągu kilku dni zmobilizował półtora tysiąca Majów. Sam przyjął imię Canek, należące do dawnych władców Majów Itza.

Z Posłowia Adama Komorowskiego

[Wydawnictwo Literackie, 1985]